هنرمندان چقدر به مضامین تاریخی شهر می‌پردازند؟ | جای خالی «هویت مشهد» در آثار هنری

الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ مشهد نه‌تن‌ها در تاریخ معاصر که در کل تاریخ ایران همواره نقش مهمی داشته است. این شهر در طول تاریخ بستر اتفاقات تأثیرگذاری بوده است، اما چقدر تاکنون این روایت‌ها به آثار هنری راه پیدا کرده‌اند؟ فکر می‌کنید چه می‌شود اگر این ماجرا‌ها را از دل تاریخ بیرون بکشیم، گرد از رخشان بگیریم و به رمان‌های ادبی یا نمایش‌نامه تبدیلشان کنیم و ببریمشان روی صحنه یا فیلم‌های سینمایی درباره‌شان بسازیم؟ چه پیش‌نیاز‌هایی باید در فرایند‌های مدیریتی این شهر وجود داشته باشد تا از این ظرفیت‌ها استفاده شود؟ ما به بهانه روز ملی مشهد که بالاخره و پس از سال‌ها قرار است در تقویم ملی ثبت شود، به سراغ سه تن از هنرمندان مشهدی رفتیم و این سؤال‌ها را از آن‌ها پرسیدیم.

جرقه‌های کوچک، اما ناکافی

حمیدرضا سهیلی، نویسنده و پژوهشگر پیش کسوت تئاتر، مهم‌ترین دلیل نپرداختن به چنین موضوعاتی را اطلاع نداشتن هنرمندان از اتفاقات تاریخی می‌داند. به باور او گاهی جرقه‌هایی زده شده است، اما این جرقه‌ها نتوانسته اند به جریان مؤثری تبدیل شوند و بیشتر از سمت کسانی بوده اند که با فکر و تلاش خودشان کار‌هایی کرده اند.

او می‌گوید: عموم هنرمندان از این رویداد‌ها اطلاعات کافی ندارند، اما من مسئولان فرهنگی و هنری شهر را مقصر می‌دانم. از ابتدا هرکسی که مسئول فرهنگی شده می‌توانسته است به این ضرورت توجه بیشتری کند و نکرده است. گاهی هم که مثلا جرقه‌هایی راجع به واقعه گوهرشاد یا دیگر وقایع زده شده باز براساس موقعیت‌های سیاسی بوده است که مسئولان وقت داشته اند و براساس آن از هنرمندان درخواست کرده اند به وقایعی توجه نشان دهند و بعد از رفتن آن مسئولان مسئله به فراموشی سپرده شده است.

به نظر سهیلی درباره اتفاقات تاریخی مشهد آثار پژوهشی اندکی تولید می‌شوند، اما همان آثار اندک نیز به صورت محدود در اختیار هنرمندان قرار می‌گیرند. او دراین باره به تولید محتوا در بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی اشاره می‌کند و می‌گوید: آستان قدس رضوی پژوهش‌ها و مصاحبه‌های شفاهی زیادی درباره وقایع مختلف انجام می‌دهد، ولی هنوز نتیجه این پژوهش‌ها و مصاحبه‌ها را ندیده ایم که به چاپ رسیده باشد. خاطرات آدم‌های قدیمی می‌تواند سوژه‌های ناب زیادی در اختیار هنرمندان قرار دهد.

اطلاعات را دسته بندی کنید و به هنرمندان بدهید.

اما برای استفاده از این ظرفیت‌ها چه باید کرد؟ چطور می‌توان از هزاران ایده نابی که در دل اتفاقات تاریخی مشهد مدفون شده اند آثار هنری مردم فهم تهیه کرد، به گونه‌ای که هم حق مطلب ادا شود و هم بتوان از طریق آثار هنری جذاب اطلاعات تاریخی به مردم داد؟ سهیلی در این باره می‌گوید: ابتدا باید همه این وقایع به هنرمندان بازشناسی و معرفی شود، به گونه‌ای که هنرمندان بتوانند از این وقایع بهره وری ساده و راحتی داشته باشند. این بر عهده سازمان‌های فرهنگی است که بودجه‌های فرهنگی می‌گیرند، اما به این موضوع توجهی نشان نمی‌دهند.

او تأکید می‌کند: هر اتفاقی در مشهد افتاده است باید اولویت بندی و از آن محتوای مناسب تولید شود. بعد از آن هم باید هنرمندان را دعوت کنند و این اطلاعات را در اختیار آن‌ها قرار بدهند و از آن‌ها بخواهند برای تولید آثاری هنری از این محتوا‌ها استفاده کنند. برای مثال آستان قدس رضوی از مرحوم سعید تشکری دعوت کرد و منابعی را در اختیار او گذاشت و آن مرحوم براساس این منابع آثار مکتوبی در حوزه ادبیات داستانی ارائه داد. البته من به آثار او نقد دارم، اما نفس کار ارزشمند است. مشابه این مورد می‌شود هنرمندان را جمع کرد و همین منابع تاریخی موجود را در اختیارشان گذاشت و از آن‌ها خواست در این زمینه‌ها به تولید آثار هنری بپردازند.

تفکر جناحی، بلای جان فرهنگ و هنر مشهد

برگزاری جشنواره‌های موضوعی می‌تواند یک راه دیگر برای جلب کردن توجه‌ها به ضرورت خلق آثار هنری در موضوعی خاص باشد، اتفاقی که تاکنون در مشهد به ندرت برای موضوعات تاریخی رخ داده است و یک مانع مهم برای آن از نظر سهیلی تفکر جناحی است. این هنرمند می‌گوید: در گذشته برای اموری که اهمیت داشتند جشنواره می‌گذاشتند و از هنرمندان دعوت می‌کردند درباره موضوع خاصی به تولید اثر بپردازند. این باعث می‌شد که هم هنرمندان با آن مقوله آشنا شوند و هم آثار هنری متعددی درباره یک موضوع ساخته شود. اما متأسفانه فضای فرهنگی مشهد به گونه‌ای است که هنرمندان را منزوی و از مسئولان دور می‌کند.

این نویسنده می‌افزاید: متأسفانه مسئولان فرهنگی از هنرمندان شناخت کافی و درستی ندارند. تفکرات جناحی باعث می‌شود هنرمندان دیرتر شناخته شوند و مسئولان سراغ هنرمندانی بروند که همفکر خودشان هستند و بقیه را طرد کنند. پیش از همه باید این تفکر اصلاح شود و در مرحله بعد حمایت مالی از هنرمند مهم است که هنرمند بتواند بدون دغدغه به خلق اثر هنری بپردازد.

سهیلی با اشاره به ظرفیت روز ملی مشهد برای پرداختن به این ضرورت می‌گوید: روز ملی مشهد خیلی دیر تصویب شده و متأسفانه زمانی این نام گذاری انجام شده است که افراد کمتری با توجه به اوضاع سیاسی این روز‌ها آن را جدی می‌گیرند. ۱۰ دی مناسبت خوبی است و زمانی است که انقلاب اسلامی در مشهد به مرحله خاصی از پیروزی نزدیک شده است، اما اگر این نام گذاری از همان سال‌های اول انقلاب صورت می‌گرفت الان زمان بار دادن آن بود.

پروژه نیمه تمام نقاشی‌های تاریخ مشهد

محسن اسدی، مدیر نگارخانه اشراق مشهد و مسئول هنر‌های تجسمی حوزه هنری انقلاب اسلامی خراسان رضوی، دیگر هنرمندی است که به سؤال‌های ما پاسخ داده است. او در تحلیل موضوع مورد بحث به پروژه تولید هفت تابلوی نقاشی با موضوع اتفاقات تاریخی مشهد اشاره می‌کند که سال گذشته از سوی حوزه هنری کلید خورد. در این پروژه قرار بود هفت تابلوی نقاشی توسط هفت هنرمند مطرح مشهدی با مضمون اتفاقات تاریخی مشهد خلق شوند، اما هنوز و بعد از یک سال برگزاری جلسات متعدد با هنرمندان، هیچ خروجی نداشته و در مرحله پیش تولید متوقف شده است.

اسدی دراین باره می‌گوید: ما در حوزه هنری این دغدغه را داشته ایم و سعی کرده ایم منابع تاریخی را برای تولید آثار هنری در اختیار هنرمندان قرار دهیم. ابتدا به مقطع انقلاب اسلامی پرداختیم و پس از آن در دوره‌های تاریخی عقب‌تر دنبال اتفاقاتی گشتیم که مردم نقش مهمی در رخ دادنشان داشته اند.

در این طرح از دکتر نواییان رودسری، از پژوهشگران مطرح تاریخ مشهد، دعوت کردیم که در یک بازه زمانی یک ساله با هفت هنرمند شاخص مشهد در رشته هنر‌های تجسمی جلساتی را برگزار کند. در این جلسات درباره تاریخ مشهد -از بعد شهادت امام رضا (ع) تا امروز مشهد- صحبت شد و هنرمندان درباره چند موضوع تاریخی مهم در مشهد مانند حادثه الندشت، بلوای نان، نجات دادن چهارده بچه مهد کودک توسط خادمی در خیابان ارگ، دفاع زنان اوایل صفویه مشهد از حریم مشهد در نبود مردانی که برای جنگ به هرات رفته بودند اطلاعاتی به دست آوردند.

ما این اطلاعات را تبدیل به موضوع کردیم و داریم روی تولید آثاری هنری با این مضامین توسط هنرمندان کار می‌کنیم. او توضیح می‌دهد: امیدواریم به زودی هزینه تولید آثار تأمین شود. سعی داشتیم این طرح را در رشته‌های دیگر مانند ادبیات داستانی و فیلم سازی هم گسترش بدهیم که به علت هزینه بر بودن این فرایند موفق نشدیم.

استقبال هنرمندان از خلق اثر درباره مشهد

اسدی با اشاره به استقبال هنرمندان از این طرح می‌گوید: رویداد‌های تاریخی مشهد آن قدر ظرفیت بالایی برای خلق آثار هنری دارند که برخی از هنرمندانی که در این جلسات شرکت کردند گفتند استراتژی کارمان را از این پس بر تاریخ مشهد می‌گذاریم. اما موضوع مهم این است که پس از خلق اثر چه کسی خریدار این کارهاست؟

از این آثار به دلیل ماهیت خود در گالری‌ها استقبال نمی‌شود و در نهایت باید از سوی سازمان‌های دولتی و خصوصی خریداری شوند. ما متولی کار فرهنگی هستیم و وظیفه مان این است که آگاهی بدهیم و درباره فروش آثار فکر نکرده ایم. به نظرم دست کم در شروع این اتفاق و پا گرفتن این ماجرا باید حمایتی صورت بگیرد تا هنرمند احساس کند ظرفیت شهرش آن قدر بالاست که می‌تواند از دل آن ده‌ها اثر هنری تولید کند.

هنرمند با دست خالی نمی‌تواند اثری خلق کند

حامد پویان هنرمند دیگری است که در تحلیل موضوع این گزارش به اظهار نظر پرداخته است. این فیلم ساز که این روز‌ها دارد روی مستندی درباره کلنل محمدتقی پسیان کار می‌کند، می‌گوید: کافی است در مشهد یک دور بزنید تا ببینید گوشه گوشه آن پر از اتفاق، سوژه و حرف‌های نگفته است. من مدام از خودم می‌پرسم چرا تا حالا درباره شخصیت‌های قهرمان و ایران پرستی مانند کلنل پسیان کاری نکرده ایم.

در ماجرای قحطی مشهد در زمان مشروطه شخصیتی مانند کلنل پسیان در مشهد بود که توانست امور را مدیریت کند، به گونه‌ای که در مقایسه با دیگر شهر‌ها کمترین قحطی در مشهد به وجود آمد. اما این کاری نیست که به تنهایی از عهده هنرمندان بربیاید. مسئولان فرهنگی تاکنون بودجه مشخصی نگذاشته اند که درباره این افراد کار مدونی انجام شود. از گذشته تاکنون افراد زیادی در خراسان داشته ایم که حرفی برای گفتن داشته اند، اما هنرمند خود به تنهایی و با دست خالی نمی‌تواند در این زمینه اثر هنری تولید کند.

مسئولان چشم هایشان را بشویند

او درباره چگونگی حمایت از هنرمندان برای خلق آثار هنری دراین باره می‌گوید: اول باید حمایت معنوی و بعد از آن مادی باشد. در مرحله اول باید به هنرمندان بها بدهند و هر از گاهی هنرمندان را جمع کنند. ولی نباید به همین حد بسنده و تا سال بعد هنرمندان به فراموشی سپرده شوند. بودجه‌های کلانی در حوزه فرهنگ وجود دارد که متأسفانه هیچ وقت در اختیار هنرمندان قرار نمی‌گیرد و این خودش مشکل بزرگی است. نگاه مسئولان فرهنگی به این موضوع خیلی مهم است.

اما معمولا پرداختن به این ظرفیت‌ها جز اولویت ها‌ی آن‌ها نبوده است و درگیر سیاست زدگی و روزمرگی بوده اند. در پایان این هنرمند خاطرنشان می‌کند: شما نمی‌دانید دوستان هنرمند چقدر تحقیق و فیلم نامه آماده درباره اتفاقات تاریخی مشهد دارند، ولی کو گوش شنوا و جیبی که بخواهد هزینه کند؟ اما هنوز هم دیر نشده است، اگر دوستان چشم هایشان را بشویند و جور دیگری نگاه کنند، می‌بینند که مشهد ظرفیت خیلی خوبی برای خلق آثار هنری پرمحتوا و مخاطب پسند با مضامین تاریخ و هویت مشهد دارد.